είδος μελέτης: μελέτη αποκατάστασης, επανάχρησης. συμμετοχή σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ιδεών
λειτουργία: κτιριο πολλαπλών πολιτιστικών χρήσεων
επιφάνεια: περίπου 700 τμ
τοποθεσία: Λάρισα, Ελλάδα
ομάδα μελέτης: Αντωνίου Κωνσταντίνος, Μόρας Αντώνης
διοργανωτής: Δήμος Λαρισαίων
έτος μελέτης: 2015
1. ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ
Ο αστικός ιστός. Τα Θεσσαλικά κονάκια.
Το Κονάκι Αβέρωφ βρίσκεται εντός του αστικού ιστού της πόλης της Λάρισας. Η περιοχή χαρακτηρίζεται κυρίως από τη χρήση της κατοικίας με πολύ περιορισμένο (τοπικό) εμπόριο και σε εγγύτητα με υπαίθριες αθλητικές εγκαταστάσεις, αποθήκες της Αγροτικής Τράπεζας και στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Περίπου 500μ μακρυά βρίσκονται σχολεία ενώ η κοντινότερη πλατεία βρίσκεται σε απόσταση περίπου δέκα λεπτών με τα πόδια. Το πεδίο βρίσκεται ακριβώς δίπλα στον δρόμο και σε ποδηλατόδρομο ο οποίος διαχωρίζεται με νησίδα. Η πρόσβαση με αυτοκίνητο μπορεί να γίνει έμμεσα από την πλευρά που βρίσκονται οι αποθήκες όπου και υπάρχει δυνατότητα πρόβλεψης χώρου στάθμευσης. Αν και στα σχέδια φαίνεται ότι στη νότια πλευρά του πεδίου υπάρχει πεζόδρομος μόνο η σήμανση ταιριάζει με την περιγραφή καθώς δεν υπάρχει καμία ιδιαίτερη διαμόρφωση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το κονάκι Αβέρωφ ήταν χωροθετημένο στο κέντρο αγροτικής έκτασης και η γεωμετρία του τωρινού αστικού ιστού επιβλήθηκε χωρίς να ληφθεί υπ’ όψη το κονάκι παρά το γεγονός ότι αυτό προϋπήρχε.
Το κτιριακό απόθεμα βρίσκεται σε μέτρια προς κακή κατάσταση. Αρχικά δεν υπάρχει κανένα στοιχείο το οποίο να υποδηλώνει τη σημασία ή την παλιότερη χρήση του κτιρίου (κονάκι, αγροτικές αποθήκες) το οποίο είναι ένα από τα λίγα αυτού του τύπου που διατηρούνται στην ευρύτερη Θεσσαλία. Χαρακτηριστικό είναι ότι δεν υπάρχουν και επιστημονικές έρευνες σχετικά με τον τύπο αλλά μόνο εργασίες μαθητικές, πιθανότατα επειδή ο τύπος δε θεωρείται αξιόλογος και επειδή δε διαθέτει σταθερά φορμαλιστικά χαρακτηριστικά εκτός της λειτουργίας. Πλην τούτου η ακαδημαϊκή αρχιτεκτονική ασχολούταν με τα νεοκλασικά και αστικά κτίρια της εποχής μη αναγνωρίζοντας στοιχεία πρωτοτυπίας σε τέτοιους άτυπους / άμορφους τύπους. Το κονάκι Αβέρωφ ωστόσο μοιάζει να φέρει κάποιες ομοιότητες με το κονάκι Παπαγεωργίου (Μπάκραινα, κόμβος Γυρτώνης) και με το κονάκι της οικογένειας Λύτρα, αν και οι εργασίες αποκατάστασης που έγιναν στο Αβέρωφ, είναι εξαιρετικά πρόχειρες και αποσκοπούσαν στη γρήγορη επανάχρηση με κίνδυνο να έχουν χαθεί σημαντικά στοιχεία από την προηγούμενη κατάσταση του κτιρίου γεγονός που μπορεί να αποδειχθεί ωστόσο μόνο με προσεκτική έρευνα και τεκμηρίωση. Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του συγκροτήματος είναι το εξαιρετικά μεγάλο του μήκος, τυπολογικό χαρακτηριστικό το οποίο δε μπορεί να εντοπιστεί σε άλλα θεσσαλικά κονάκια τα οποία τις περισσότερες φορές είχαν σχεδόν φρουριακό χαρακτήρα όπως συμβαίνει στο πυργόσπιτο Τσαιρλή και στο κονάκι Χαροκόπου. Ίσως το μεγάλο μήκος να μπορούσε να συσχετισθεί με εκείνο του κονακιού της οικογένειας Λύτρα ωστόσο μοιάζει εκεί να είναι διαχωρισμένη η κατοικία από τις αποθήκες ενώ στο Αβέρωφ αυτές είναι τοποθετημένες στη σειρά.
2. Κεντρική/ές ιδέα/ες
Το τσιφλίκι. Τα στάχυα. Οι αποθήκες. Ο κάμπος.
Η αρχική σχέση του συγκροτήματος με τον περιβάλλοντα χώρο του και η αρχική του λειτουργία αποτέλεσαν τους δύο άξονες για τη διαμόρφωση της ιδέας για τον εκ νέου σχεδιασμό του κτιρίου. Ως υπόμνηση του τσιφλικιού / αγροκτήματος επιλέγεται η διαχείριση του περιβάλλοντος χώρου μέσα από χαράξεις οι οποίες τονίζουν εγκάρσια
το μήκος του κτιρίου και τη γεωμετρία του καθώς αναπτύσσονται σε σταθερό βήμα
(1μ) και πάντα κάθετα προς το μήκος του συγκροτήματος. Με αυτόν τον τρόπο εισάγεται ένας ρυθμός στην αντίληψη του χώρου για τον επισκέπτη. Η προοπτική εντείνεται από την ελεγχόμενη φύτευση (νότια και βόρεια πλευρά του οικοπέδου) και από τα φωτιστικά σώματα (γραμμικά, αποτελούμενα από δύο υλικά τα οποία συναντιούνται στο κτίριο). Επιπροσθέτως στοιχεία από την τοπιογραφία του κάμπου όπως η εικόνα των σιτηρών και των πρόχειρων αποθηκών από upcycled μέταλλα, επιβάλλουν το χρώμα και την υλικότητα τους στο χειρισμό των όψεων του νέου κτιρίου. Αναλυτικότερα επιλέγεται η χρήση φύλλων χαλκού (πλάτους περίπου 1μ με αρμούς 2 εκ μεταξύ τους) για να υπενθυμίζεται το χρώμα που έχουν τα στάχυα κατά το θέρος. Τα μεταλλικά φύλλα τοποθετούνται σύμφωνα με τον κάνναβο ενώ σε επιλεγμένα σημεία τα νερά τους τοποθετούνται λοξά για να φέρουν στο νου την εικόνα της κίνησης / λυγίσματος τους από τον Λίβα (ζεστός καλοκαιρινός αέρας που φυσάει τα καλοκαίρια στη Θεσσαλία, πήρε το όνομα του από τη χώρα καθώς υπήρχε η πίστη ότι ερχόταν από εκεί). Ο χαλκός προοδευτικά θα αρχίσει να διαβρώνεται μεταλλάσσοντας το κτίριο και φέρνοντας κατά νου εκ των υστέρων την εικόνα των αποθηκών που είναι διάσπαρτες στην πεδιάδα. Αυτή η μετατόπιση του concept ήταν βασική στη σύλληψη του κτιρίου. Επιθυμούσαμε να εισάγουμε ένα στοιχείο έκπληξης το οποίο να είναι όχι απλά εννοιολογικό αλλά να παραπέμπει ανοιχτά στη Θεσσαλική εικονογραφία. Θέλαμε κάτι που να ξεκινάει κάπως και να γίνεται κάτι άλλο, ετερογενές και συγγενές ταυτόχρονα όχι με όρους ταξινομικούς αλλά με όρους συγκειμένου. Θέλαμε να μετατοπίσουμε την προσοχή από το αντικείμενο στο συγκείμενο για να προκαλέσουμε την ερμηνεία έξω από τα ορθά και συνηθισμένα. Θέλουμε να προτείνουμε τη συνέχεια αντί της τάξης. Αυτή η μετατόπιση είναι κάτι παραπάνω από χαρακτηριστική στις αγροτικές πρακτικές όπου οι ιδέες έχουν σημασία μόνο σε άμεση σχέση με τις συνθήκες στις οποίες γίνονται αντιληπτές και ποτέ εντός ενός ιδεαλιστικού συγκειμένου. Οι ιδέες είναι εργαλεία και ως τέτοιες δεν έχει σημασία η ορθότητα τους αισθητικά αλλά μέσα από τη προσαρμογή, την εφαρμογή, την μεταστροφή.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο συμβολισμού πάνω από τον κεντρικό χώρο του συγκροτήματος (χώρος εκδηλώσεων) η οροφή φυτεύεται επίσης με σιτηρά τα οποία εισάγουν έναν
«οργανικό» κύκλο στη ζωή του κτιρίου παράλληλα με τη γραμμική διάβρωση των φύλλων του χαλκού. Η επίπεδη οροφή συμπληρώνεται με τρίγωνες κατασκευές μεταλλικές οι οποίες διαγραμματικά υπογραμμίζουν την κεντρικότητα της σύνθεσης και τη μνημειακότητα της δίριχτης στέγης. Φέρουν ταυτόχρονα στο νου άλλη μία πρόσφατη εικόνα κατασκευών από το θεσσαλικό κάμπο. Αυτή των ξεσκέπαστων θερμοκηπίων. Του απόλυτου κτιρίου πολυεργαλείου.
3. Λειτουργίες
Διαχωρισμός και πολυ-λειτουργικότητα. Τα υφιστάμενα, η αυλή και ο χώρος εκδηλώσεων.
Λειτουργικά το κτίριο χωρίζεται σε εγκάρσια διαχωρισμένες ενότητες σύμφωνα με τις κτιριολογικές και προγραμματικές ενότητες που ζητήθηκαν. Η λειτουργία του διαχωρισμού επικουρείται από το σχεδιασμό επίπλων που έχουν αντίστοιχη γεωμετρία με τα φύλλα της όψης και λειτουργούν ως αποθηκευτικοί χώροι και προθήκες για τις διαφορετικές λειτουργίες των διαφορετικών χώρων. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η συνέχεια εξωτερικού και εσωτερικού σχεδιαστικά δίνοντας ταυτότητα στο κτίριο.
Το δυτικό κτίριο φιλοξενεί τους «καθημερινούς» χώρους (καφέ, χώροι συναντήσεων, βιβλιοθήκη, γραφεία, συνοικιακό συμβούλιο, χώρος γιατρού). Διαθέτει δύο προσβάσεις: μία κεντρική από τη βόρεια αυλή και μία δευτερεύουσα από τη νότια πλευρά που οδηγεί στο κλιμακοστάσιο και στον ανελκυστήρα παρακάμπτοντας τους χώρους του καφέ. Οι χώροι του καφέ μπορούν να επεκταθούν και στην αυλή καθώς ο προσανατολισμός είναι ιδανικός. Στον όροφο η βιβλιοθήκη δε διαχωρίζεται λειτουργικά αλλά αντίθετα αποτελεί ένα ανοιχτό συνδετικό χώρο για τα γραφεία και τη διοίκηση φέροντας παράλληλα και χώρους αναγνωστηρίου, παρουσιάσεων και συναντήσεων.
Το ανατολικό κτίριο φιλοξενεί τους χώρους μουσικής, τα εργαστήρια ψηφιδωτού
και χαρακτικής. Στο κτίριο τοποθετείται ανελκυστήρας και κλιμακοστάσιο (στο χώρο του υφιστάμενου) για την κατακόρυφη κίνηση. Όλοι οι χώροι εργαστηρίων μπορούν να λειτουργούν ανεξάρτητα ενώ έχουν επαρκή φυσικό ηλιασμό και αερισμό. Στην ανατολική πλευρά σχεδιάζονται μεγάλα ανοίγματα με τη μορφή προθηκών για τα έργα που παράγονται από τα εργαστήρια. Με δεδομένη την εγγύτητα των ανοιγμάτων με το δρόμο δημιουργείται ένα ελκυστικό ερέθισμα για τους περαστικούς και τους οδηγούς ιδιαίτερα τις νυχτερινές ώρες.
Σε αυτά τα δύο υφιστάμενα κτίρια γίνονται κυρίως εργασίες καθαιρέσεων καθώς και εργασίες αναβάθμισης της ενεργειακής τους συμπεριφοράς μέσα από την τοποθέτηση εξωτερικής θερμομόνωσης σε όλη την επιφάνεια του κτιρίου, πίσω από τα φύλλα του χαλκού.
Ανάμεσα στα δύο υφιστάμενα κτίρια γίνεται εκσκαφή με σκοπό τη δημιουργία μιας προστατευμένης αυλής. Η αυλή διαθετει κερκίδες στο μεγαλύτερο μήκος της ενώ επικρατεί η χρήση χαμηλού πρασίνου με τη μορφή γραμμών. Η υποβάθμιση της προστατεύει από τον αέρα ενώ τα υλικά που χρησιμοποιούνται βοηθούν στην απορροή της βροχής χωρίς να εμποδίζεται η λειτουργία των χώρων. Από αυτή την αυλή δίνεται η πρόσβαση στους υπόλοιπους χώρους. Όπως προαναφέρθηκε κεντρικό βάρος έχει η αίθουσα πολλαπλών εκδηλώσεων η οποία έχει διπλό ύψος και είναι η μοναδική με μεγάλα ανοίγματα στο βορά έτσι ώστε να δίνεται η δυνατότητα να ανοίγει ολόκληρη η όψη της και να λειτουργεί ως σκηνή απέναντι από τις κερκίδες (όπως τα θερμοκήπια ξεσκεπάζονται και σκεπάζονται ανάλογα με την εποχή). Στην οροφή τοποθετούνται μικρά κυκλικά ανοίγματα τα οποία αποκαλύπτονται το χειμώνα (μετά τον κύκλο των σταχυών ενώ κρύβονται το καλοκαίρι όπως μεγαλώνουν τα σιτηρά). Οι χώροι ζωγραφικής και γλυπτικής είναι αυτόνομοι με δικές τους εισόδους και αναπτύσσονται σε δύο ορόφους (ισόγειο, πατάρι). Ο φωτισμός επικουρείται από βόρεια ανοίγματα για να είναι κάπως πιο σταθερός λόγω της φύσης των εργαστηρίων. Οι χώροι θεάτρου, χορού και κεραμικής εξυπηρετούνται από κλιμακοστάσιο και ανελκυστήρα που βρίσκεται στο foyer του χώρου εκδηλώσεων. Όλες οι αίθουσες εργαστηρίων είναι διαμπερείς και με κύριο φωτισμό από το νότο με δυνατότητα προστασίας κατά τους θερινού μήνες από διάτρητα φύλλα μεταλλικά τα οποία λειτουργούν ως σκίαστρα. Στο βορά τοποθετούνται λίγα ανοίγματα κυρίως για λόγους επικοινωνίας.
Κύρια πρόθεση με τη χωροθέτηση του κύριου κοινωνικού χώρου σε υποβάθμιση είναι η εισαγωγή της αυλής ως στοιχείο της κλίμακας της καθημερινής ζωής και όχι ως φορμαλιστικό χαρακτηριστικό. Επιθυμούσαμε ένα συγκεκριμένο, σχεδιασμένο χώρο σε άμεση σχέση λειτουργική και εννοιολογική με το κτίριο για να ενθαρρύνουμε την ενσωμάτωση του στην καθημερινότητα της γειτονιάς. Η δυνατότητα ανοίγματος του πολυ-λειτουργικού χώρου τόσο υλικά όσο και εννοιολογικά είχε ως σκοπό να υπογραμμίσει την ανάγκη για συμμετοχή στις διαδικασίες (το μοναδικό κριτήριο για την επιβίωση τέτοιου τύπου χώρων).
4. Βιοκλιματική προσέγγιση
Αειφορία. Υλικά, επεμβάσεις αναβάθμισης και Φυτεύσεις.
Το κλίμα στη Λάρισα χαρακτηρίζεται από μεγάλες αντιθέσεις, κρύους χειμώνες και πολύ ζεστά καλοκαίρια. Ο φυσικός αερισμός όλων των χώρων επιτυγχάνεται μέσα από το σχεδιασμό του κτιρίου καθώς όλοι οι χώροι είναι διαμπερείς και χωρίς εμπόδια εγκάρσια. Επικουρικά θα μπορούσαν να λειτουργήσουν εσωτερικά ανεμιστήρες ωστόσο απαιτείται αναλυτική σχετική μελέτη. Τα υφιστάμενα κτίρια θα επενδυθούν με θερμοπροσόψεις συνεχείς εξωτερικά ενώ το νέο (καθώς είναι συμμικτη κατασκευή) θα μονωθεί σύμφωνα με τα απαιτούμενα πρότυπα. Υπάρχει η δυνατότητα για τοποθέτηση φωτοβολταϊκών στην οροφή του κτιρίου καθώς ο προσανατολισμός το επιτρέπει και το ευνοεί.
Το φυτεμένο δώμα πάνω από το χώρο εκδηλώσεων αναμένεται να λειτουργήσει ευνοϊκά για τις συνθήκες του μικροκλίματος ενώ η μείωση του ύψους ευνοεί και την κυκλοφορία του αέρα.
Στη νότια πλευρά προτείνεται η φύτευση φυλλοβόλων δέντρων τοπικής προέλευσης (ακακίες). Ο ίδιος τύπος φύτευσης προτείνεται και σε τμήματα του βόρειου τμήματος του γηπέδου.
Η παρουσία των φυλλοβόλων δέντρων κρίνεται ιδανική, καθώς παρέχουν φύλλωμα κατά τις περιόδους που επιθυμείται σκιά, ένα χαρακτηριστικό το οποίο αποβάλλουν κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και του χειμώνα, όταν ο ήλιος είναι απαραίτητος. Η υιοθέτηση της φύτευσης ως παθητικού μέσου δημιουργίας μικροκλίματος θα έχει ως στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας αλλά και τον περιορισμό της ηχητικής όχλησης που οφείλεται στις παρακείμενες οδούς και κυρίως στη λειτουργία της υπόγειας σήραγγας ως ηχείου.
Για τον έλεγχο του σκιασμού στο κτίριο αξιοποιείται η νέα επιδερμίδα του, η οποία προσαρμόζεται στον προσανατολισμό για την παροχή ιδανικών συνθηκών σκιασμού. Τοποθετούμενη σε απόσταση από την υπάρχουσα ανωδομή, επιτρέπει την απρόσκοπτη κυκλοφορία του αέρα, ενώ παράλληλα επιτυγχάνεται απομάκρυνση των θερμικών φορτίων. Στα υαλοπετάσματα που δε σκιάζονται για λόγους απόλαυσης της θέας και προώθησης της σύνδεσης του κτιρίου με το περιβάλλον του, προτείνεται
η χρήση ηλιοαπορροφητικών φίλτρων. Ο προσανατολισμός των επιφανειών αυτών στο βορρά και στην ανατολή διευκολύνει κατά πολύ ένα τέτοιο ενεργειακό χειρισμό. Η ροή του αέρα συνεπικουρείται από τη γεωμετρία. Σε επίπεδο αειφορίας, προτείνεται η εγκατάσταση οριζόντιου κυκλώματος κλειστού γεωθερμικού συστήματος το οποίο θα αναπτυχθεί σε μικρό βάθος και θα εκμεταλλευτεί την επιφάνεια του συνόλου του πεδίου (τόσο της πλατείας όσο και του χώρου κάτω από το στεγασμένο χώρο στάθμευσης). Το συγκεκριμένο σύστημα σε συνδυασμό με τη χρήση αντλιών θερμότητας μπορεί να παράξει τα απαραίτητα φορτία για τη θέρμανση του κτιρίου και να υποβοηθήσει σε ένα μεγάλο ποσοστό στην ψύξη του.
status: competition entry
program: cultural centre
area: aprox 700 sqm
location: Larissa, Greece
design team: Antoniou Constantinos, Moras Antonios
client: Municipality of Larissa
year: 2015
aether:arch 