είδος μελέτης: αστικός σχεδιασμός, συμμετοχή σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό σχεδιασμού μνημείων / κοινόχρηστων χώρων
λειτουργία: δημόσιος χώρος, δημόσιο θέατρο
τοποθεσία: Πλατεία Μοναστηρίου, Θεσσαλονίκη
ομάδα μελέτης: Μόρας Αντώνης, Καρκατσέλας Νίκος, Παπαμαργαρίτη Εύα (αρχιτέκτονες μηχανικοί) Ζαφειρία Γκόλαντα (γραφιστική επιμέλεια)
διοργανωτής: Δήμος Θεσσαλονίκης
έτος μελέτης: 2013
Μια διαδρομή στα τείχη
Περιοχή Οδού Ειρήνης (Δημοτικη αγορά) – ανάγνωση της υπάρχουσας κατάστασης
Η περιοχή Οδού Ειρήνης βρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Εγνατίας, Mοναστηρίου, 26ης Οκτωβρίου και Λαγκαδά. Η διασταύρωση είναι εξαιρετικά επιβαρυμένη από κυκλοφορία, με αποτέλεσμα να υπάρχει έντονη όχληση αλλά και προβλήματα στην προσπέλαση, τα οποία έχουν ενταθεί από τις παρακείμενες εργασίες για το μετρό.
Η δημοτική αγορά εντοπίζεται στα όρια του ιστορικού κέντρου της πόλης της Θεσσαλονίκης, βορειότερα των δικαστηρίων, σε μικρή απόσταση από το σιδηροδρομικό σταθμό και χαρακτηρίζεται από τα εμφανή διάσπαρτα θραύσματα του παλαιοχριστιανικού και βυζαντινού τείχους της Θεσσαλονίκης. Κατά τους Βυζαντινούς καιρούς στην περιοχή εντοπιζόταν η Χρυσή Πύλη, η οποία αποτελούσε την κύρια δυτική πύλη της πόλης, από όπου ξεκινούσε η ρωμαϊκή Via Regia ή η βυζαντινή Λεωφόρος που περνούσε κάτω από το επίπεδο της Εγνατίας, ενώ βορειότερα στο ύψος της Αγίου Δημητρίου υπήρχε η Λυταία Πύλη[1]. Και οι δύο πύλες έχουν καταστραφεί ωστόσο σώζονται απεικονίσεις τους. Το τείχος συνεχίζει στα βόρεια με κατάληξη το Επταπύργιο και στα νότια με κατάληξη το Τοπ Χανέ (Δυτικός πύργος, πίσω από το δικαστικό μέγαρο). Στο τρίγωνο που ορίζεται από τις οδούς Ειρήνης, Αγίου Δημητρίου και Καραολή Δημητρίου εντοπίζονται, πέραν του τείχους, και άλλα σημαντικά μνημεία όπως η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων (μοναστηριακό συγκρότημα του 14ου αιώνα),οι δεξαμενές, το Pasa Hamami (ή αλλιώς λουτρά Φοίνιξ, λουτρό του 16ου αιώνα που λειτουργούσαν μέχρι και τη δεκαετία του 90) αλλά και θραύσματα άλλων περιόδων που καθιστούν την περιοχή μία ενδιαφέρουσα ενότητα, με τη δική της ιστορική αυτοτέλεια, σχετικά εύκολη πρόσβαση και ήσυχο περιβάλλον.
Δημογραφικά η περιοχή βρίσκεται σε περίοδο μεταμόρφωσης[2] καθώς ο ηλικιωμένος πληθυσμός ανανεώνεται κυρίως με φοιτητές και μετανάστες οι οποίοι εγκαθίστανται εκεί λόγω των χαμηλών ενοικίων ως αποτέλεσμα:
α. του γηράσκοντος κτιριακού αποθέματος. Τυπικές μοντερνιστικές generic πολυκατοικίες με μπαλκόνια των δεκαετιών 50-70 των οποίων οι ακάλυπτοι αντιμετωπίζονται ως τυπικά υπόλοιπα. Σε σημέια η δόμηση είναι εξαιρετικά πυκνή όπως στην οδό Καλλινικου.
β. της υποβάθμισης των δημόσιων χώρων, οι οποίοι είτε έχουν καταληφθεί παράνομα από αυθαίρετες κατασκευές ακόμη και σε επαφή με το τείχος (Τερτσέτη) ή τελούν υπό εγκατάλλειψη και ως αποτέλεσμα της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων (η πλατεία Δημοκρατίας αποτελεί ουσιαστικά απλά μια νησίδα).
γ. της εγκατάλειψης και απουσίας συντήρησης του αστικού εξοπλισμού και του φωτισμού με αποτέλεσμα τη δημιουργία αισθήματος ανασφάλειας τόσο για τους κατοίκους όσο και για τους επισκέπτες, αίσθημα το οποίο γίνεται ακόμη πιο εντονο κατά τις νυχτερινές ώρες. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο διεκπαιρεωτικός τρόπος αντιμετώπισης του αστικού εξοπλισμού σχεδόν ευνοεί τα φαινόμενα βανδαλισμού τα οποία είναι διάσπαρτα στην περιοχή.
δ. της απουσίας του πρασίνου. Είναι χαρακτηριστικό ότι η σχέση πρασίνου- δομημένου χώρου είναι εξαιρετικά δυσανάλογη και όπου υπάρχει φύτευση αυτή χαρακτηρίζεται από τη λογική παλαιότερων δεκαετιών ως σκηνογραφικό στοιχείο (πλατεία Δημοκρατίας, κατά μήκος των τειχών στην Ειρήνης) παρά ως βιώσιμος δημόσιος χώρος. Επί της οδού Ειρήνης η δενδροστοιχία εμποδίζει ακόμη και την ανάγνωση του χαρακτηριστικού μήκους του τείχους λόγω της άστοχης επιλογής των δέντρων.
Οικονομικά, ενώ η γειτονική περιοχή του Βαρδαρίου χαρακτηρίζεται από το υπερτοπικό λιανεμπόριο της, η περιοχή Ειρήνης χαρακτηρίζεται από τη δημοτική αγορά και οι οδοί Μαβίλη και Παπαρηγοπούλου (αντιπροσωπευτικές της περιοχής) χαρακτηρίζονται από καταστήματα που εμπορεύονται ανταλακτικά αυτοκινήτων υπερτοπικού ενδιαφέροντος και περιφερειακά καταστήματα εμπορικά και αναψυχής τοπικού ενδιαφέροντος. Η οικονομική δραστηριότητα εμποδίζεται από τη συνεχή στάθμευση, την απουσία πεζοδρομίων (τα οποία έχουν μέσο πλάτος 1.2μ και είναι αδύνατη η προσπέλαση από ΑΜΕΑ χωρίς τον κίνδυνο του αυτοκινητιστικού ατυχήματος) και την υποβάθμιση του αστικού εξοπλισμού, ενώ σταδιακά δείχνει στοιχεία ερήμωσης καθώς δεν είναι εμπορικά ελκυστική.
Αρχές σχεδιασμού. Αισθητική και λειτουργική αναβάθμιση.
Ενώ η ευρύτερη περιοχή χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα δείγματα χαρακτηριστικά της ιστορίας της πόλης και το χαρακτηριστικό τείχος, η αδυναμία ανάγνωσης τους με ευκρίνεια καθιστά την περιοχή δευτερεύουσα και χωρίς υπερτοπικές αναφορές. Η απουσία βιώσιμων δημόσιων χώρων έχει ως αποτέλεσμα την απουσία του αισθήματος της κοινότητας. Σε πολλές περιπτώσεις η έρευνα της περιοχής μας δημιουργησε την αίσθηση του κρυμμένου μυστικού καθώς υπάρχουν στρώματα ιστορικά και δραστηριοτήτων εξαιρετικά σημαντικά τα οποία θα μπορούσαν σχεδιαστικά να αναδειχθούν για να προσδώσουν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην περιοχή ο οποίος θα δημιουργούσε και τις προυποθέσεις για την κοινωνική και οικονομική βιωσιμότητα και αειφορία της.
Στόχος του σχεδιασμού είναι η δημιουργία ενός ελκυστικού, προστατευμένου (από το θόρυβο, τις κλιματολογικές συνθήκες κλπ) δημόσιου χώρου ο οποίος νοηματικά να επενδύει στην ιστορικότητα της περιοχής και οικονομικά να στηρίζεται στην επέκταση των υφιστάμενων εμπορικών λειτουργιών και την προσέλκυση λειτουργιών αναψυχής σε αυτόν. Σε αντίθεση με την εσωστρέφεια που χαρακτηρίζει την περιοχή σκοπός μας είναι η ένταξη της σε ένα ευρύτερο δίκτυο πολιτιστικών δραστηριοτήτων, ταυτοτήτων και διαδρομών με τη λογική του κόμβου ο οποίος θα λειτουργεί:
α. με υλικό τρόπο, αποκαθιστώντας τη χωρική συνέχεια του τείχους μέσω της επίγειας σύνδεσης και της ασυνήθιστης υπέργειας θέα,
β. άυλα (με την χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας), μέσω της υπόμνησης της Χρυσής Πύλης και των ιστορικών στοιχείων της ευρύτερης περιοχής (πληροφοριακός κόμβος επαυξημένης πραγματικότητας).
Στόχος μας είναι η πρόταση ενός τοποσήμου που θα μπορούσε να αποτελέσει το θέατρο υλικών και άυλων γεγονότων.
Ειδικότερα σκεφτήκαμε να αξιοποιήσουμε το πρόβλημα της σύνδεσης των υφιστάμενων θραυσμάτων του τείχους ως στοιχείο οργάνωσης της περιοχής μέσα από την πρόταση μιας συνδετικής διαδρομής η οποία θα ενοποιούσε τους περιπάτους δίνοντας ταυτόχρονα διαφορετικές οπτικές γωνίες της ιστορικής κατασκευής. Προυπόθεση αυτής θα ήταν η ευκολία πρόσβασης καθώς και η εξυπηρέτηση της προσπελασιμότητας και για ΑΜΕΑ.
Η ευελιξία της προσαρμογής της διαδρομής, o σεβασμός του μνημείου και η δυνατότητα εναρμόνισης της στο υφιστάμενο δομημένο περιβάλλον επιβάλλει τη χρήση υλικών ελαφρών και φιλικών στους χρήστες με χαμηλή ενεργειακή δαπάνη και οικονομικό κόστος. Η χρήση του ξύλου (ως επένδυση) σε συνδυασμό με μεταλλική κατασκευή (σκελετός) είναι κατάλληλη, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από το ότι έχει ήδη εφαρμοστεί για την άναδειξη και άλλων σημείων του τείχους (περιοχή Ακρόπολης). Η υιοθέτηση αντίστοιχων υλικών, μέσα από την επανάληψη των επεμβάσεων, θα ενισχύσει τη συνέχεια και την ενότητα του συνόλου των θραυσμάτων του τείχους.
Επιλέγεται η επέκταση της πλατείας Δημοκρατίας προς την περιοχή μελέτης και καταργείται το κομμάτι του δρόμου από την Παπαρηγοπούλου μέχρι και τη Λαγκαδά έτσι ώστε να αποδωθεί περισσότερος δημόσιος, λειτουργικός χώρος στην περιοχή, ενώ παράλληλα δημιουργείται αυλή με αναβαθμούς και ξύλινη επένδυση στην περιοχή από την πλ. Δημοκρατιας μεχρι και τη Μαβίλη. Η οροφή της δημοτικής αγοράς φυτεύεται και διαμορφώνεται ως υπέργεια πλατεία με σκοπό την εκμετάλλευση της παρεχόμενης θέας, για να δωθεί η δυνατότητα εποπτείας του τείχους σε όλο του το μήκος. Ταυτόχρονα ο επισκέπτης θα μπορεί να αντιληφθεί τον όγκο αλλά και το ύψος της κατασκευής ενώ μέσω της εγκατάστασης επαυξημένης πραγματικότητας θα μπορεί in situ να πληροφορηθεί στοιχεία για αυτό αλλά και για τον ιστορικό του ρόλο.
Οι επεμβάσεις που καλούνται να φιλοξενήσουν το δημόσιο χώρο προσαρμόζονται μορφοπλαστικά στη χάραξη των τειχών, είτε σαν υπόμνηση του ίχνους (στον υπολειπόμενο χώρο πίσω από τη δημοτική αγορά) είτε ως αρνητικό συμπλήρωμα (που αποσκοπεί στην ανάδειξη μεταξύ της Μαβίλη και της πλ. Δημοκρατίας). Με αυτόν τον τρόπο επιχειρείται η δημιουργία ενιαίας ταυτότητας στο χώρο μέσα από τη μεθερμηνεία του παρελθόντος, ως μία μορφή μνήμης ενσωματωμένης στη γεωμετρία του τόπου.
Η κίνηση ανάδυσης στοιχείων ταυτότητας του χώρου ενισχύεται και με την δημιουργία μίας in situ εγκατάστασης επαυξημένης πραγματικότητας (AR+), η οποία εκμεταλλευόμενη την ευρεία διάδοση των έξυπνων συσκευών δίνει τη δυνατότητα μιας εναλλακτικής ανάγνωσης και ανίχνευσης του χώρου, καθώς από προκαθορισμένα σημεία θα μπορεί να «ζωντανεύει» στοιχεία συγκροτητικά της ιστορίας του τόπου, όπως η χρυσή πύλη, η Λυταία πύλη, συνοδεία informatics, οδηγιών περιπλάνησης και εναλλακτικών αναπαραστάσεων διαφορετικών ιστορικών περιόδων και εποχών με τα τείχη ενταγμένα στο ιστορικό τους συγκείμενο.
Ο επισκέπτης έτσι καλείται να διαδράσει ενεργά με το χώρο και να τον αναγωρίσει μέσα από την προσωπική του έξυπνη συσκευή ενώ παράλληλα θα μπορεί να ενημερώνεται και για γειτονικά αξιοθέατα αλλά και για προγραμματισμένα γεγονότα από τον ιστότοπο του δημου Θεσσαλονίκης. Για να διευκολυνθεί επιπλέον η συγκεκριμένη δράση προτείνεται και η εγκατάσταση ελεύθερου ασύρματου δικτύου wi-fi. Σκοπός αυτής της εγκατάστασης είναι και η τεχνολογική αναβάθμιση της περιοχής, καθώς επενδύεται με ευφυή χαρακτηριστικά, υποδομή η οποία μελλοντικά θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για την ανάδυση συμπεριφορών σμήνους (swarm) αν δινόταν η δυνατότητα στους επισκέπτες να ενημερώνουν την ιστοσελίδα αναφοράς του δήμου Θεσσαλονίκης με τις δικές τους πληροφορίες και προτάσεις, κάνοντάς το κεντρικό σημείο αναφοράς στον τρόπο πρόσβασης και κατανόησης της πόλης.
Υπερθεματίζοντας σε αυτή τη κατεύθυνση όσον αφορά τη χρήση (αναψυχή, εμπόριο τροφίμων, γρήγορο φαγητό) επιχειρείται η λειτουργική και εννοιολογική σύνδεση του δημόσιου χώρου με τις χαρακτηριστικές χρήσεις της γύρω περιοχής, μέσα από τη διαχείριση της στάσης ως ένα χώρο πληροφόρησης, ενημέρωσης και ξεκούρασης, ο οποίος θα μπορούσε να φιλοξενεί τόσο δράσεις σε επίπεδο γειτονιάς, όσο και να αντλεί επισκέπτες από την περιοχή του Βαρδάρη και τα γειτονικά δικαστήρια σαν ένα υβρίδιο αυλής αναψυχής, υπέργειας διαδρομής (vista) και υπαίθριου χώρου αγοράς και κατανάλωσης τροφίμων.
Η βιοκλιματική διάσταση.
Η χρήση της φύτευσης μπορεί να παρέχει την απαραίτητη σκιά για τους θερινούς μήνες ενώ η κατασκευή στην οροφή της δημοτικής αγοράς, μαζί με τη φύτευση, αναβαθμίζει ενεργειακά το κτίριο ενώ παρέχει προστασία σε περίπτωση βροχής. Καθώς το κλίμα στην Θεσσαλονίκη είναι μεσογειακό, δηλαδή διακρίνεται από ήπιους χειμώνες και ακόμη ηπιότερα φθινόπωρα η περιοχή είναι ιδανική για κοινωνική ζωή στο ύπαιθρο, λογω του νότιου κυρίως προσανατολισμού της, με μόνη ανάγκη τη μέριμνα για προστασία από τον ήλιο. Η παρουσία των φυλλοβόλων δέντρων εξυπηρετεί καθώς παρέχουν φύλλωμα κατά τις περιόδους που χρειαζόμαστε τη σκιά. Αυτό αποβάλλεται κατά τη διάρκεια του φθινοπόρου και του χειμώνα οπότε ο ήλιος είναι απαραίτητος. Η υιοθέτηση αυτού του παθητικού μέσου (της φύτευσης) θα έχει σαν αποτέλεσμα την εξοικονόμηση ενέργειας αλλά και τον περιορισμό της ηχητικής όχλησης που αποδίδεται στην κινηση των οχηματων γυρω. Τέλος όλα τα υλικά που προτείνουμε να χρησιμοποιηθούν στην πλατεία προέρχονται από την άμμεση περιοχή με σκοπό την μείωση των ρύπων κατά τις μεταφορές.
Πιλοτικός χαρακτήρας
Με δεδομένο ότι το μήκος των τειχών της πόλης που σώζονται είναι περίπου 3 χιλιόμετρα σε σύνολο περίπου αρχικών 8 θα μπορούσε να ενταχθεί η κατασκευή σε ένα δίκτυο χώρων εντός ενός προδιαγεγραμμένου περιπάτου τα οποία ως αντικείμενο θα είχαν να προβάλλουν την ιστορία του τείχους και να δίνουν τη δυνατότητα στους επισκέπτες να βιώσουν μέσα από αυτά την ιστορία της πόλης, κάνοντας χρήση των εφαρμογών επαυξημένης πραγματικότητας. Οι χώροι αυτοί θα μπορούσαν να μοιράζονται τα ίδια περίπου κατασκευαστικά χαρακτηριστικά (μεταλλικός σκελετός και ξύλινη επένδυση,) ενώ κάθε κατασκευή θα όφειλε να ενσωματώνεται σύμφωνα με το συγκείμενο της. Για τη βιώσιμοτητα του σχεδίου θα πρέπει να προβλέπεται η δυνατότητα οι κατασκευές να «επενδύονται» λειτουργικά από τις κατά τόπους χρήσεις. Η επανάληψη των κατασκευών θα δημιουργούσε κοινή οπτική ταυτότητα στους χώρους και συνέχεια κατά μήκος της διαδρομής, χαρακτηριστικά απαραίτητα στους επισκέπτες για τον προσανατολισμό και την πλοήγηση τους.
Βιβλιογραφία.
-Περίπατοι κληρονομιάς Θεσσαλονίκης, Δήμος Θεσσαλονίκης & Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης
-Αρβανιτίδου, Τα τείχη της Θεσσαλονίκης , 2009 http://ngonaus.org/nauslib/texts/2009/Arvanitidou2009c.pdf
-Τα τείχη της Θεσσαλονίκης, αρχιτεκτονική περιγραφή των τειχών
http://takastratisthessalonikis.blogspot.gr/2010/03/blog-post_7184.html
[1] Δήμος Θεσσαλονίκης, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Περίπατοι κληρονομιάς Θεσσαλονίκης.
[2] Στοιχεία από συνεντεύξεις με κατοίκους.
status: urban design, competition entry
program: public space
location: Theatrou Sqr, Athens
design team: Moras A., Sakkas A., Kanellos N., Pavlidou D.
client: EAXA
year: 2010
A theatre of events, the wall walk.
(proposal for the landmark competition, Thessaloniki 2013)
The area around Eirinis str. (Municipal Market), is located on the margins of the historic city center of Thessaloniki, next to the junction of Egnatia str, Monastiriou str, October 26th str and Lagada str., not far from the railway station and the city courthouse. It is characterized by scattered fragments of the early Christian and Byzantine Wall of Thessaloniki and many other important monuments such as the Church of the Agioi Apostoloi (a monastic complex of the 14th century), the byzantine water tanks, the Pasa Hamami (16th century baths) and more fragments from other eras thus making it an interesting part of the city that could be considered as historically autonomous and easily accessible.
Lately the demographics of the area are changing as university students and lots of immigrants move in because of the low cost of the apartment rents due to the aging of buildings, the degradation and abandonment of public space, the lack of urban equipment and the absence of greenery.
Economically the area is characterized by the strong presence of the municipal market, car-part and accessories shops of supralocal interest and regional commercial and leisure shops of local interest. However visitors describe it as a commercially unattractive area[1]. In order to attract as many visitors as possible we propose that the study area is integrated to a broader network of cultural activities, identities and walks by means of a node that will function both as a connection between the different fragments of the wall and as an immaterial augmented reality installation that will ‘bring to life’ destroyed historic landmarks as the nearby Chrysi Pili and Lytaia Pili. Our wish is to propose a landmark that will attract real and virtual events that will reinvigorate the area as a whole both financially and socially.
The starting point of this design was the need for a connection between the existing fragments of the wall (Diagrams 1 and 2), which would allow the progression of a city walk, while at the same time, present to the visitor with different perspectives of the monumental structure. Essential design features of the new construction are the flexibility of the construction, the respect to the monument and the harmonization with and continuity of the existing built environment.
In addition we propose to extend the Demokratias Square (Diagram 3) in the study area along with the removal of the road between Paparigopoulou str and Lagada str so as to create more public, functional space in the area that will take the shape of a courtyard with wooden paneling. The roof of the municipal market turns green as it is planted and configured as an over ground square/vista in order to provide to the visitor with an unusual view of the wall along its entire length.
All design proposals take into account their context and as a result they constantly refer and adjust to the different fragments of the wall either as its reminders (area behind the municipal market) or as its negative form (courtyard). By these means we intend to create a common identity to the area through the interpretation of the past as a form of memory integrated in the shapes/geometry of the topos. This movement towards the reclamation of the identity of the area is supported with an augmented reality in situ installation (AR+) (Diagram 5) that takes advantage of the wide appeal of smart electronic devices (mobile phones, tablets etc) and their potential to provide to visitors with real time online information and different scenarios of understanding and reading the area that will be available via the website of the city of Thessaloniki. By providing alternative representations of the area (with respect to historic data, demographic data etc) and informatics visitors could virtually appreciate the byzantine walls into different contexts thus making them a lot more interesting and emblematic.
Considering that the length of the preserved wall is approximately 3 km (less than a half of its initial length) the construction could be integrated into a network of city sites, parts of a prescribed walk, aiming to display the history of the wall and allowing visitors to experience the city’s history through them, via the augmented reality applications. These pilot nodal spaces that would mark the margins of the historic center of the city of \thessaloniki could be characterized by the same construction details (metal frame and wood paneling) and each one of them would have to be incorporated into their context. The success of this pilot plan depends on the flexibility of the constructions in order to «accommodate» local uses every time. The repetition of the constructions will provide a common visual identity and continuity along ‘the wall walk’.
[1] As stated in interviews that we conducted in situ.
aether:arch 